Op 20 februari 2011 gingen in Marokko enkele duizenden demonstranten de straat op om te protesteren. Dit was enkele weken nadat in Tunesië en Egypte ware revoluties hadden plaatsgevonden. De protestbeweging in Marokko werd de ’20-Februari Beweging’ genoemd en deze wil nu, zeven jaar later, weer actief worden. Maar in feite is in Marokko al een protestbeweging op gang gekomen toen in El Hoceima in oktober 2016 de protesten begonnen na de tragische dood van visverkoper Mohsin Fikri. De beweging kon anderhalf jaar lang regelmatig protestbijeenkomsten organiseren tot in mei 2017 de overheid besloot paal en perk te stellen aan deze demonstraties. Enkele honderden leiders en demonstranten zijn toen gearresteerd en velen zitten nog steeds vast, veroordeeld of in afwachting van een proces.
Het proces tegen de leiders van de protestbeweging (de Hirak) in de Rif (Al Hoceima en omstreken) is een aantal weken geleden op stoom gekomen. In de rechtbank van Casablanca staan ruim vijftig verdachten terecht. Dat varieert van de onbetwiste leider van de beweging, Naser Zafzafi, tot mensen die toevallig in zijn buurt waren toen hij werd gearresteerd.
Chaotisch proces
Verder is er een verdachte aan de zaak toegevoegd die eigenlijk een andere rol heeft. Hamid El Mahdaoui beschouwt zichzelf als journalist. Hij was directeur van een nieuwssite (Al Badil) tot hij werd gearresteerd. De beschuldiging tegen hem is het in gevaar brengen van de staatsveiligheid, een zeer zware aanklacht. Een straf van een jaar voor het aanzetten tot criminele daden (nl. het aansporen om aan demonstraties deel te nemen) heeft hij al aan zijn broek.
In die zware aanklacht speelt een Marokkaanse Nederlander een rol. Hij zou in telefoongesprekken met Mahdaoui hebben gezegd dat hij voor wapens kan zorgen om de beweging te helpen. Volgens Mahdaoui is deze man ‘knettergek’ maar de overheid verwijt Mahdaoui dat hij de politie hier niet over heeft ingelicht. En daarmee heeft hij dus de staatsveiligheid in gevaar gebracht.
Het proces verloopt uiterst chaotisch, alleen al door het grote aantal verdachten. Van al die verdachten zijn er inmiddels enkele door de rechtbank verhoord, en daar wordt ruim de tijd voor genomen. Maar de verdachten zijn allemaal solidair en als ze ergens ontevreden over zijn laten ze zich en masse uit de rechtbank verwijderen. Dat gebeurde deze week o.a. toen Naser Zafzafi klaagde dat zijn aantekenboekje in de gevangenis in beslag genomen was. Het lijkt triviaal maar als de belangrijkste verdachte, wiens zaak pas aan het eind zal worden behandeld, geen aantekeningen mag maken over het proces in die voorgaande maanden, kun je nauwelijks spreken van een fatsoenlijke rechtsgang. Het is onduidelijk hoe lang het proces nog zal duren. De zwaarte van de aanklachten varieert maar in theorie zouden sommige verdachten zelfs de doodstraf kunnen krijgen, hoewel die al sinds begin jaren 90 in Marokko niet meer wordt voltrokken.
In een apart proces is ook een van de advocaten uit het Hirak-proces zelf veroordeeld tot 20 maanden cel vanwege zijn steun aan de protesten.
Hamid el Mahdaoui
YouTube
Rust in de Rif, onrust elders in Marokko
In de Rif is het al een tijd rustig. Maar wat wil je, als 400 activisten zijn gearresteerd en vele maanden worden vastgezet of al zijn veroordeeld tot fikse gevangenisstraffen.
Maar in andere delen van Marokko is het de laatste tijd wel onrustig. In het oosten van Marokko ligt de plaats Jerada, waar kolenmijnen waren die door de grote exploitanten zijn gesloten. Het is een van de vele marginale gebieden in Marokko, met heel weinig bronnen van inkomsten. Ik schreef eerder al over het ‘nuttige Marokko’ en het ‘niet nuttige Marokko’. Jerada valt duidelijk in het niet nuttige deel, zeker nadat die mijnen zijn gesloten. Er is dus weinig werkgelegenheid. Er zijn nog wel veel werkloze mannen die zelf kleinschalig de oude mijnschachten in gaan om kleine hoeveelheden steenkool te delven. Dat is een uiterst onveilige situatie en in december kwamen twee jongemannen om toen een gang instortte. Dat was voor de inwoners van het gebied de aanleiding om te protesteren.
Hun redenering: Er zijn hier totaal geen voorzieningen of bestaansmogelijkheden, jongemannen moeten hun leven riskeren in die gevaarlijke mijnen en dat moet veranderen. Dat kan echter alleen veranderen als de rijksoverheid grootschalig investeert in het gebied. Dat wordt nu geëist en er zijn ministers vanuit Rabat naar Jerada gekomen om met de bevolking te praten. Eerder deze week werd een pakket maatregelen bekend dat Jerada zou moeten opstuwen. Maar als je leest wat dat pakket behelst, dan denk je misschien: dat zijn toch basisvoorzieningen, waren die er dan nog niet? Nee dus.
Op het platteland van Marokko in de dorpen en kleine stadjes zijn bedroevend weinig voorzieningen, behalve het absoluut noodzakelijke: winkeltjes voor de eerste levensbehoeften, allerlei ambachtslieden die dingen fabriceren of repareren. Maar culturele voorzieningen, onderwijsinstellingen of andere collectieve zaken zijn er gewoon niet. Leven in zulke gebieden is vooral overleven zonder erg veel luxe of ontspanning. In Jerada zijn de meningen nog verdeeld over het toegezegde pakket.
Protesten
De protesten in Jerada duren nu al een maand of twee en in het begin werd heel expliciet afstand genomen van de Hirak in de Rif door te benadrukken dat men geen separatistische sympathieën had. Er werden vlaggen van Marokko en portretten van de koning meegedragen in de demonstraties. Ook de overheid reageerde anders op de protesten door niet onmiddellijk een overmacht aan politie en ME in te zetten, zoals in de Rif wel gedaan werd. Maar de laatste paar weken zie ik toch een verharding in de opstelling van de demonstranten in Jerada. Er worden leuzen geroepen of geschreven die lijken op die in de Rif, zoals de leus: “Liever dood dan vernederd worden”.
Op verschillende andere plekken in Marokko vonden de afgelopen weken protesten plaats tegen ontbrekende of niet functionerende medische voorzieningen. De protesten waren kleinschalig en zeer lokaal maar er is door de overheid wel gereageerd door functionarissen te ontslaan of juist artsen naar bepaalde centra te sturen. In Zagora in het zuiden van Marokko is in de zomer van 2017 al geprotesteerd tegen de droogte, omdat stroomopwaarts in de rivier de Drâa de stuwdam al het water tegenhoudt. Daar zijn ook al fikse straffen uitgesproken tegen bewoners die protesteerden.
Regelmatig duiken bij de protesten ook geluiden op dat de mensen de rekening van elektriciteit en drinkwater nauwelijks kunnen betalen. Dat heeft o.a. te maken met privatisering in de steden, waar commerciële bedrijven de tarieven opstuwen.
De winter is koud dit jaar, in de Hoge Atlas is een gigantisch pak sneeuw gevallen waardoor dorpen volkomen geïsoleerd zijn geraakt. Scholen zijn al weken gesloten, medische voorzieningen zijn onbereikbaar en de weekmarkten voor de noodzakelijke inkopen kunnen niet gehouden worden of zijn onbereikbaar. Dit heeft alles te maken met het ontbreken van goede (geasfalteerde) wegen of voorzieningen om die wegen sneeuwvrij te maken. Ook in dit gebied zijn mensen de straat op gegaan om te protesteren tegen de slechte infrastructuur. Ik verbaas me er overigens over hoe zowel de overheid als de bewoners zich elk jaar weer laten verrassen door de winter. In de Hoge Atlas wonen al duizenden jaren mensen en er zijn daar dorpen die op 2000 meter hoogte liggen. Daar sneeuwt het elke winter, het is alleen deze winter significant meer. Maar de overheid had al jaren geleden kunnen beginnen deze gebieden beter te ontsluiten. Maar de staat stelt andere prioriteiten zoals een hogesnelheidstrein van Tanger naar Casablanca. Het schijnt niet zo heel lang meer te duren voor die echt gaat rijden, ongetwijfeld tegen een tarief dat de gewone man niet kan betalen.
Al in 2011 protesteerden jongeren voor politieke veranderingen.
Mensenrechten
Deze week riepen 26 mensenrechtenorganisaties in een gezamenlijke verklaring op tot vrijlating van alle gevangenen van de Rif-beweging. En er zijn plannen om de 20 Februaribeweging, die stamt uit 2011 toen de Arabische lente ook Marokko bereikte, nieuw leven in te blazen. In een verklaring worden alle hierboven reeds genoemde grieven opgesomd: materiële zaken, beperking van vrijheden en een genadeloze op geweld gebaseerde aanpak door de overheid met veel politie en veiligheidstroepen, ook bij geweldloze demonstraties. Eigenlijk zijn vrijwel alle hierboven genoemde demonstraties geweldloos geweest.
Op 18 februari heeft een NGO genaamd ‘Verdediging van het publieke geld’ in Rabat gedemonstreerd tegen corruptie en straffeloosheid bij economische delicten als fraude met overheidsgelden.
Afgelopen week kwam een groep ‘intellectuelen’ met een verklaring waarin ze de overheid oproepen op een meer constructieve manier te reageren op alle protesten en eisen, want reageren met politie en veiligheidsdiensten leidt alleen maar tot meer politieke spanning. En ze riepen de overheid op eens te stoppen met het elke demonstrant te beschuldigen van het zaaien van verdeeldheid waarmee ze de nationale eenheid en de politieke stabiliteit in gevaar zouden brengen, en van het dienen van buitenlandse agenda’s (waarmee meestal buurland Algerije bedoeld wordt).
Opmaat naar een landelijke beweging?
Het beeld van Marokko in het buitenland
Deze ontwikkelingen van minder vrijheid en meer repressie hebben ertoe geleid dat Marokko internationaal slechter wordt beoordeeld door internationale NGO’s als Transparency International en recentelijk nog in het ‘World Justice Report’, waarin Marokko nu in twee achtereenvolgende jaren 6 punten is gezakt van plek 55 naar 67. De Marokkaanse regering heeft gereageerd dat deze organisaties bevooroordeeld naar Marokko kijken, en heeft zelfs een commissie ingesteld die dit soort rapportages moet gaan monitoren.
De rol van Koning Mohammed VI
In een toespraak in het najaar van 2017 heeft de koning gezegd dat hij tot de conclusie was gekomen dat het ‘ontwikkelingsmodel van Marokko’ heeft gefaald, en dat er dus een nieuw ontwikkelingsmodel moet komen. Het is aan de politiek dat te bedenken. Sindsdien heeft iedereen de mond vol van een nieuw ontwikkelingsmodel, maar dat is niet iets wat je zomaar even bedenkt en gaat uitvoeren. Een ontwikkelingsmodel bedenk je vanuit een bepaalde visie of zelfs een ideaal. Ga daar maar eens aan staan met zes partijen die allemaal iets anders vinden. Maar uitgewerkte maatschappijvisies zul je bij de meeste Marokkaanse politieke partijen überhaupt niet aantreffen. Ik ben dus heel benieuwd wat we op dat punt zullen gaan zien in de nabije toekomst.
Verder is de koning rond de jaarwisseling vrij lang in zijn kasteel in Frankrijk geweest. Zo lang zelfs, dat er kritische geluiden begonnen te klinken over zijn lange afwezigheid.
Interne strubbelingen
De Marokkaanse regering is over allerlei zaken zeer verdeeld. Het duurde maanden voordat drie door de koning ontslagen ministers vervangen waren en de zes(!) coalitiepartijen liggen voortdurend met elkaar overhoop. Vorige week was er zelfs sprake van een boycot van een vergadering van de ministerraad door twee van de coalitiepartijen. Oud-premier Benkirane, die er begin 2017 niet in slaagde een regering te vormen en toen door de koning aan de kant werd geschoven ten gunste van zijn partijgenoot El Othmani, deed twee weken geleden gepeperde uitspraken tijdens een congres van de jongeren van zijn partij, die ook weer reacties van meerdere coalitiepartners uitlokten die aantoonden dat de eenheid binnen de regering ver te zoeken is.
Dat is zeer schadelijk voor heel Marokko want het land kampt met grote problemen, waarvan de brede protestbeweging er maar één is. De werkloosheid loopt op, de subsidies op eerste levensbehoeften zijn nauwelijks nog betaalbaar en men wil binnenkort de koers van de Marokkaanse Dirham vrijgeven. Verder dreigt er weer een probleem met de Europese Unie rond verlenging van het visserijakkoord tussen Marokko en de EU, waarin de kwestie van de Westelijke Sahara (door Marokko de zuidelijke provincies genoemd) een splijtzwam blijft vormen.
Dit zijn zo een paar problemen waar een daadkrachtige regering besluiten zal moeten nemen. Het is zeer de vraag of deze regering daartoe in staat zal zijn. Maar bovenal is de vraag hoe deze regering met de (naar het lijkt) groeiende protesten zal blijven omgaan en of de protestbeweging verder zal uitgroeien tot een landelijke beweging.
Jan Hoogland
Arabist
Jan Hoogland is Arabist, Marokko deskundige en universitair docent aan de Radboud Universiteit Nijmegen. Tussen 2009 en 2015 was hij …
nieuwwij.nl